Οικολογική Επιθεώρηση

Η εικόνα που έχουμε για τον κόσμο, προέρχεται από τις αισθήσεις μας. Βλέπουμε, γευόμαστε, μυρίζουμε, ακούμε και ακουμπάμε τα πράγματα γύρω μας. Βέβαια, αυτό που πραγματικά φτάνει στον εγκέφαλο είναι μόνο ηλεκτρικά σήματα που διαβιβάζονται μέσω των νευρώνων. Βλέπω κάτι, σημαίνει ότι ο εγκέφαλός μου ερεθίζεται από ένα ηλεκτρικό σήμα που στέλνουν οι αισθήσεις. Πόση σχέση έχουν όμως αυτά που βλέπω με την αληθινή φύση των πραγμάτων; Είναι οι εικόνες που φτάνουν στον εγκέφαλο ακριβείς αναπαραστάσεις κάποιων πραγμάτων που υπάρχουν στο φυσικό κόσμο;

Κάτω από διαφορετικό φως, τα πράγματα αλλάζουν όψη. Ένας εκ γενετής τυφλός έχει διαφορετική αναπαράσταση του κόσμου από κάποιον που έχει την όρασή του. Άλλοι, υπό την επίδραση ναρκωτικών ουσιών, ισχυρίζονται ότι βλέπουν ήχους και ακούνε εικόνες !

Τα ζώα πάλι, ποιάν εικόνα έχουν για τον κόσμο; Είναι ίδια με την δική μας εικόνα; Οι μέλισσες βλέπουν ένα χρωματικό φάσμα μετατοπισμένο προς το υπεριώδες, γι΄αυτό άλλωστε και τα περισσότερα λουλούδια είναι κίτρινα, γαλάζια ή ιώδη. Οι νυχτερίδες ακούν τους υπέρηχους, ενώ οι τυφλοπόντικες βασίζονται κυρίως στην αφή.

Ακόμη περισσότερο, έχει νόημα να αναρωτιώμαστε ποιά είναι πραγματική εικόνα του κόσμου, χωρίς να αναφερόμαστε σε κάποιο νοήμον ον που τον παρατηρεί; Η σύγχρονη φυσική πάντως, μας παρουσιάζει μια εικόνα για τον φυσικό κόσμο τελείως διαφορετική από αυτή που βλέπουμε. Το τραπέζι μπροστά μου δεν είναι ένα συμπαγές αντικείμενο, αλλά βασικά είναι κενό, μέσα στο οποίο κινούνται στοιχειώδη σωματίδια με μεγάλες ταχύτητες.

Τελικά πόση πίστη μπορώ να έχω στην εικόνα που μου δίνουν οι αισθήσεις μου; Μήπως με εξαπατούν εντελώς; Μήπως όλα είναι δημιούργημα της φαντασίας μου; Υπάρχει άραγε μια απόλυτη αντικειμενική πραγματικότητα, ανεξάρτητη από τον παρατηρητή και αν ναι, πώς μοιάζει;

Η πίστη ότι πίσω από τον απατηλό και φευγαλέο κόσμο των φαινομένων υπάρχει κάτι άλλο, σταθερότερο και βαθύτερο, είναι αρχαία όσο και η φιλοσοφία. Ο Ηράκλειτος μίλησε για τον παγκόσμιο Λόγο, που ρυθμίζει την αέναη μεταβολή. Ο Παρμενίδης για το αιώνιο και αδιατάρακτο Ον. Ο Πλάτων μίλησε για τον κόσμο των Ιδεών. Ο Δημόκριτος, για τα άτομα και το κενό.

Η πληθώρα μάλιστα των διαφορετικών απαντήσεων έδωσε την ευκαιρία στους αρχαίους σκεπτικούς φιλοσόφους να αμφισβητήσουν τελικά τόσο τα δεδομένα των αισθήσεων, όσο και την ικανότητα των εννοιών μας να περιγράψουν επαρκώς τον κόσμο. Ο αρχαίος σκεπτικός Κρατύλος, για να είναι συνεπής με τη φιλοσοφία του, λέγεται ότι έφτασε να μη μιλά καθόλου και να κινεί μόνο το δάχτυλό του για να δείχνει. Ακόμη και αυτός όμως, προσπαθούσε να επικοινωνήσει κάπως με τον εξωτερικό του κόσμο. Μόνο στη νεώτερη ευρωπαϊκή φιλοσοφία έφτασε ο σκεπτικισμός να αμφισβητήσει και αυτή την ύπαρξη ενός φυσικού κόσμου, εξωτερικού από εμάς.

Ο Καρτέσιος (17ος ) θέλησε ν’ απαντήσει μια και καλή στα προβλήματα που έθεσε ο αρχαίος σκεπτικισμός. Καμμιά από τις μέχρι τότε απαντήσεις της φιλοσοφίας δεν του είχε φανεί επαρκής, γι΄ αυτό θέλησε να ξεκινήσει από την αρχή, αμφισβητώντας τα πάντα. Τι μπορεί να είναι σίγουρο σκέφτηκε, από ποιά αλήθεια να ξεκινά η φιλοσοφία που να μην μπορεί να αμφισβητηθεί; Είδαμε ότι όλα τα δεδομένα των αισθήσεων μας, για το πώς μοιάζει ο εξωτερικός κόσμος, είναι αβέβαια. Ο Καρτέσιος συνειδητοποίησε ότι η μόνη αλήθεια την οποία δεν μπορεί να αμφισβητήσει, είναι το γεγονός ότι εγώ που σκέφτομαι, υπάρχω. Όχι απαραίτητα ως σώμα, αλλά ως σκεπτόμενος νους. Ξεκίνησε λοιπόν με την αμφισβήτηση των πάντων, αλλά τελικά κατάληξε στην αυτοεπιβεβαίωση του ανθρώπινου νου ως της μόνης αντικειμενικής οντότητας.

Ο ίδιος ο Καρτέσιος απέφυγε να απορρίψει τελικά τον εξωτερικό κόσμο. Ισχυρίστηκε ότι ο αγαθός Θεός αποκλείεται να μας κοροϊδεύει, δημιουργώντας για εμάς έναν κόσμο ψευδαισθήσεων. Άρα, συμπέρανε, ο φυσικός κόσμος που βλέπουμε είναι υπαρκτός. Όμως, από τη στιγμή που η ικανότητα λογικής σκέψης είναι το πιο ουσιώδες χαρακτηριστικό της ύπαρξης, τότε τα ζώα, που δεν διαθέτουν αθάνατη και νοήμονα ψυχή, δεν είναι παρά μηχανές και μπορούμε να τα χρησιμοποιούμε όπως θέλουμε. Το ίδιο μας το σώμα δεν είναι παρά μια μηχανή, που μέσα της κατοικεί η σκεπτόμενη και αθάνατη ψυχή που του δίνει αξία. Εδώ λοιπόν, στη σκέψη του Καρτέσιου, μπορούμε να βρούμε σαφώς διατυπωμένες πολλές ιδέες που επικράτησαν στην νεώτερη εποχή: ανθρωποκεντρισμός, δυισμός ύλης - πνεύματος, μηχανιστική θεώρηση της Φύσης.

Η παράδοση αυτή της δυτικοευρωπαϊκής φιλοσοφίας, η οποία ξεκίνησε από το «σκέφτομαι άρα υπάρχω» του Καρτέσιου, παραμένει ζωντανή ως τις μέρες μας. Είναι η άποψη ότι ο νους είναι χωρισμένος από την αληθινή αντίληψη του εξωτερικού κόσμου εξαιτίας του φράγματος των αισθήσεων. Οι αισθήσεις φιλτράρουν ότι υπάρχει έξω και μεταφέρουν μια αλλοιωμένη και υποκειμενική αντανάκλαση του εξωτερικού κόσμου στο νου.

Η ριζική αμφισβήτηση των δεδομένων των αισθήσεων μπορεί να οδηγήσει στην πλήρη άρνηση του φυσικού κόσμου, αν τραβηχτεί στα άκρα. Τη θέση αυτή διατύπωσε ο επίσκοπος Μπέρκλεϋ, ότι δηλαδή ό κόσμος που βλέπουμε δεν είναι υλικός, αλλά μια ιδέα μέσα στο νου. Αυτό βέβαια γεννά δύσκολα ερωτήματα. Για παράδειγμα, τι γίνονται τα έπιπλα όταν βγαίνω από το δωμάτιο, εξαφανίζονται μήπως και ξαναεμφανίζονται όταν έρχομαι ξανά; Αν όλα είναι δημιούργημα της φαντασίας μου, γιατί δεν μπορώ να εξαφανίσω από μπροστά μου το αντιπαθητικό αφεντικό ή το τραμ που έρχεται προς τα πάνω μου; Γιατί κάποια πράγματα μοιάζουν τυχαία και αυθαίρετα και άλλα κανονικά και επαναλαμβανόμενα;

Ο Μπέρκλεϋ απάντησε ότι ο κόσμος που βλέπουμε δεν είναι δημιούργημα του δικού μας νου, αλλά ότι υπάρχει στο νου του Θεού. Ο Θεός, μας επιτρέπει να συμμετάσχουμε στο όραμά του. Σχόλιο: όπου ακούμε ένα φιλόσοφο να επικαλείται το Θεό, βρίσκουμε και το αδύνατο σημείο της θεωρίας του.

Η θέση αυτή, που ονομάζεται σολιψισμός, είναι ακραία και δεν ακολουθήθηκε από σημαντικούς φιλοσόφους. Έδωσε πάντως έναυσμα σε πολλά απολαυστικά λογοτεχνήματα. Ο σολιψισμός δημιουργεί διασκεδαστικές καταστάσεις κατάλληλες για την πένα ενός Μπόρχες: Εγώ διαβάζω το βιβλίο κάποιου, ο οποίος ισχυρίζεται ότι είμαι προϊόν της φαντασίας του. Αν πιστεψω τη θεωρία του, τότε ο συγγραφέας και το βιβλίο του είναι επίσης προϊόντα της δικής μου φαντασίας!

Η αντίληψη είναι προϊόν της φυσικής εξέλιξης

Η θεωρία της εξέλιξης μας προσφέρει μια νέα θεώρηση. Ο νους συνεξελίχτηκε μαζί με τις αισθήσεις, πάντα σε συνάρτηση με το περιβάλλον του ζώου στο οποίο ανήκει ο νους. Ακόμη και ο ιδιαίτερα ικανός ανθρώπινος νους, δεν μπορεί να συλλογίζεται στο κενό, σαν υπολογιστική μηχανή, μετρώντας τα input από τις αισθήσεις για να μαντέψει τί συμβαίνει στο περιβάλλον. Στην πραγματικότητα ο νους δεν κάθεται να σκεφτεί για να αντιληφθεί τα πράγματα, απλώς τα αντιλαμβάνεται ενστικτωδώς, όπως αποδεικνύει η ικανότητα αντίληψης που διακρίνει κάθε ζώο.

Η ικανότητα λογικής ανάλυσης είναι πιο σύνθετη ικανότητα που προέκυψε εξελικτικά, καθώς βοηθούσε ίσως καλύτερα την ομαδική συνεργασία των πρώτων ανθρώπων. Σε μικρό βαθμό η ικανότητα της λογικής σκέψης υπάρχει και σε διάφορα ζώα. Στην πραγματικότητα οι άνθρωποι καταλαβαίνουν τί σκέφτονται και πώς βλέπουν τον κόσμο τα ζώα και αντίστροφα τα ζώα καταλαβαίνουν τους ανθρώπους και τα άλλα ζώα, στο πιο βασικό επίπεδο αντίληψης. Αλλιώς, δύσκολα θα μπορούσε να υπάρξει η κτηνοτροφία, το κυνήγι ή η αποφυγή του να γίνεις θήραμα.

Η εξελικτική προέλευση της νόησης μας δίνει μια εγγύηση ότι η νόηση ερμηνεύει σωστά ή τουλάχιστον αποτελεσματικά το περιβάλλον.

Το γεγονός ότι ο νους του ανθρώπου έχει προέλθει με εξελικτικό τρόπο, πάντα σε αλληλεπίδραση με το εξωτερικό περιβάλλον, είναι ισχυρή ένδειξη ότι οι αισθήσεις μας δίνουν μια έγκυρη εικόνα του εξωτερικού κόσμου, σε αντίθεση με τις θεωρίες που ισχυρίζονται ότι ο εξωτερικός κόσμος είναι μια αυθαίρετη ψευδαίσθηση. Αστειευόμενοι, μπορούμε να ισχυριστούμε ότι ακόμη και αν είχαν υπάρξει, παλαιότερα, κάποιοι πρωτόγονοι άνθρωποι περισσότερο ιδεαλιστές από εμάς, εξολοθρεύτηκαν από τα θηρία της εποχής τους και δεν άφησαν απογόνους.

Από την άλλη, ο νους του ανθρώπου δεν μπορεί πλέον να ταυτιστεί με το Νου του σύμπαντος, ο άνθρωπος δεν μπορεί να διεκδικεί το ρόλο του αντικειμενικού εξωτερικού παρατηρητή.

Ο κόσμος έχει κανονικότητες, που μπορούμε να μετρήσουμε, αλλά δεν υπάρχει μια απόλυτη εικόνα του κόσμου ανεξάρτητη από αυτόν που την παρατηρεί. Η εικόνα του κόσμου που έχουμε είναι μια πραγματική εικόνα ενός πραγματικού κόσμου, ίσως μάλιστα αρκετά παρόμοια με την εικόνα του κόσμου την οποία βλέπουν όσα ζώα μοιάζουν με εμάς. Όμως ο κόσμος μπορεί να ιδωθεί από πολλές οπτικές γωνίες και θα πρέπει να βολευτούμε με μερικές από αυτές.

Το είδος "άνθρωπος" έχει το δικό του χαρακτηριστικό τρόπο να αντιλαμβάνεται τον κόσμο, με τη χρήση (και) του εργαλείου της λογικής. Καθώς ο τρόπος αυτός είναι αποτέλεσμα φυσικής εξέλιξης, η κατανόηση που προσφέρει δεν μπορεί να διαφέρει ριζικά από την κατανόηση του κόσμου που επιτυγχάνουν άλλα θηλαστικά.

Ούτε λοιπόν αθάνατη λογική ψυχή διαθέτουμε κατ΄ εξαίρεση, ούτε ξεχωρίζουμε ριζικά από τον υπόλοιπο ζωϊκό κόσμο, ούτε αποκομμένοι και ανεξάρτητοι από το φυσικό περιβάλλον μας μπορούμε να νομίζουμε ότι είμαστε.

Λεωνίδας Μανιάτης